سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین غنوی در مراسم بزرگداشت چهاردهمین سالگرد رحلت استاد علی صفایی حائری(تیر ماه 1392)
چکیده سخنرانی
مقدمه
کمتر نویسنده و متفکری را میتوان در دوره‌های اخیر پیدا کرد که توجه به نوشته‌های او، تاریخ توجه به نوشته‌های مرحوم استاد را داشته باشد. این درست است که خیلی از بزرگان بعد از رحلتشان شناخته می‌شوند و مورد تکریم قرار می‌گیرند؛ اما آنچه که استاد را در این زمینه متفاوت می‌کند این است که چیزی که بیشتر باعث شد این تفکر مورد توجه قرا بگیرد، توانمندی و پاسخگویی خود این تفکر بوده است؛ نه حمایتهای گروههای خاص و نهادهای مقتدر و دولتی.
مهمترین ویژگی مبانی استاد به روز بودن، شیوایی و پرمحتوایی آن است.
وجود این تفکر مسئولیت ما را بیشتر می‌کند. آنچه مهم است در این باره بدانیم، این است که در کنار نشر آن نیاز به حفظ و نگهداری وجود دارد.
برای به روز ماندن، این طرح باید با توجه به پرسشهای تازه، سامان بگیرد و این یکی از نیازمندی‌هایی است که اولویت خاصی در تأمین آن وجود دارد. با بررسی موضوعی در نوشته‌های استاد میتوان برای پرکردن این خلأ اقدام نمود.
تاریخچه طرح‌های مراحل سلوک
مراد از مراحل سلوک که عمدتا بحثی عرفانی محسوب می‌شود، گفتگو از سیری معنوی است که انسان برای رسیدن به اهدافی عالی تلاش می‌کند با عبور از یک سلسله منازل و به کمک ابزارهایی به آنجا برسد.
از میان مسلمانان اولین طرح‌هایی که در زمینه مراحل سلوک ارائه شده به اوایل قرن دوم و نوشته‌های ذوالنون مصری و شقیق بلخی برمی‌گردد.
مراحل سلوک، بعدها در سه طایفه از دانشمندان مسلمان به طور جدی مطرح شد: یکی از آنها عرفا بودند که بیشتر از بقیه به این موضوع پرداختند. این گروه خود به دو دسته تقسیم می‌شوند یک دسته که دغدغه قرآن و روایات را نیز دارند و در طرح‌هایشان به به آیات و روایت توجه می‌کنند؛ مانند: ابوطالب مکی و خواجه عبدالله انصاری؛ دسته دوم کسانی که تنها از ذوقیات و کشفیات خودشان استفاده می‌کنند.
این طرح‌ها عمدتا توسط اندیشمندان حنبلی و شافعی مطرح می‌شد و در آنها توجهی به روایات شیعی نبود. طائفه سوم نیز حکماء بودند؛ افرادی چون مِسکَوَیه (که بیشتر جنبه اخلاقی او قوی است)، ابن سینا در اشارات، خواجه نصیرالدین طوسی و بعدها ملاصدرا و علامه طباطبائی
ویژگی عمده درباره این سه گروه این است که در طرح‌ها توجهی به روایات نشده است.
مراحل سلوک در اندیشه استاد
در اندیشه استاد فضا متفاوت و بی‌سابقه است. استاد در نوشته‌های خود، پنج طرح در رابطه با مراحل سلوک ارائه می‌دهند. طرح‌های استاد در زمینه مراحل سلوک در این کتابها آمده‌اند:
1: کتاب «مسئولیت و سازندگی»، ص 149.
2: کتاب «رشد»، ص17، (در پاورقی)
3: «مسئولیت وسازندگی»، فصل هفتم
4: «صراط». (تمام کتاب)
5: «مسئولیت و سازندگی» فصل آخر کتاب، بخش مرور
طرح اول: کتاب «مسئولیت و سازندگی»،ص149:
تفکر،
معرفت به خود و رب،
عشق و ایمان،
اطاعت و تقوا،
آزادی و زهد،
رضا،
حیرت،
تفویض.
هر کدام از این مراحل در دیگر کتب استاد، به صورت مفصل مورد بحث قرار گرفته‌اند.
طرح دوم: کتاب «صراط»:
فکر، عقل، ایمان، جهاد، بلاء، عجز، استعانت، اعتصام
استاد این طرح را به دو آیه «من یعتصم بالله فقد هدی الی صراط مستقیم» و «ان الله لهاد الذین آمنوا الی صراط مستقیم» مستند کرده‌اند و به طوری مطالب را از آیات بدست می‌آورند که کل طرح مستند به آیات قرآن می‌شود.
این به خوبی نشان می‌دهد که آیا طرح‌های استاد، «من عندی» هستند یا آنچه دیگران مطرح کرده‌اند و مستندشان تنها اساتید خودشان است ؟
طرح سوم: «از اسلام تا رضوان» در کتاب «رشد»:
اسلام ، ایمان ، تقوا ، احسان ، اخبات ، قرب ، لقاء ، رضاء و رضوان.
توجه به این طرح با نگاه به تعریف ایشان از هر یک از این مراحل و استناداتشان، در مقایسه با طرحی که علامه بحرالعلوم بیان کرده‌اند، تفاوت و برتری طرح استاد را به وضوح نشان می‌دهد.
طرح چهارم: سفرهای پنج‌گانه، کتاب «مسئولیت و سازندگی»، فصل هفتم:
طرح اسفار اربعۀ(چهارگانه) ملاصدرا معروف است. اما این طرح ابتکار او نیست. اولین کسی که آن را مطرح کرد عبدالرزاق بود.
استاد عنوان سفرهای پنچ‌گانه را انتخاب می‌کنند و این سفرها را به صورت متفاوتی مطرح می‌کنند:
1- سفر از بیرون به خویشتن،
2- از خویشتن تا حق،
3- از حق تا خلق،
4- و از خلق و با خلق تا حق،
5- از حق تا حق.
این طرح جمع بندی تازه‌ای از مجموعه تفکرات اخلاقی و تربیتی استاد است که با تعریفاتی که خودشان ارائه می‌دهند، همراه است.
طرح پنجم: «مسئولیت و سازندگی»، فصل آخر کتاب، بخش مرور: این طرح در پاسخ به این سؤال است که چرا آنچه باور داریم در ما اثر و حرکتی نمی‌آورد؟
فکر ، ذکر ، عهد ، عمل (که می تواند باعث ریشه دار شدن همان جریان فکری و قلبی شود) ، یقین ، شهود، تسلیم.
میان این پنج طرح تفاوت‌هایی بر اساس مسائل پیشرویشان وجود دارد. همچنین نسبت‌هایی نیز بین آنها هست.
این مباحث نقطه آغازی است برای پژوهش بیشتر در این زمینه.
